Ftalatın Sağlığa Etkisi

Bir dönem ftalatların ayakkabı ve oyuncaklardaki etkisini yüksek teknolijiye sahip Gaz Kromatografisi – Kütle Spektrometresi gibi cihazlarda ( GCMS ) inceleme fırsatı bulmuş ve birçok firmanın ayakkabı ve oyuncaklardaki ftalat içeriğinin analizini gerçekleştirerek ürünlerin ftalat açısından güvenirliği hakkında bilgi sahibi olmuştum. O dönem yaptığım iş ile ilgili ftalatın ne olduğunu, hangi ürünlerde ne amaçla kullanıldığı, insana ve çevreye nasıl bir etkide bulunduğunu öğrenmek için birçok yayınlanmış makale ve araştırmaları inceledim.

Ftalat nedir?
Nerelerde ne amaçla kullanılır?
İnsan ve çevreye nasıl bir etkide bulunur?
Ftalatlar üzerine yapılan araştırmaların sonucu ne çıktı?
Nasıl korunmalıyız?

Bu sorulara cevap vermek adına siz okurlarımıza ftalatların insan ve çevre sağlığındaki etkilerini gördükten sonra şahsen o dönem ki ftalat çalışmalarımdaki iş tecrübelerimden ve konu ile ilgili diğer araştırmaları paylaşmak istedim.

Ftalik asit ester olarakta bilinen ftalatlar malzemenin esnekliğini daha çok arttırmak için ve yumuşak hale gele getirmek için vinellere eklenir. Asidin münühidrik alkoller ile yaptığı diesterlerle oluşan ftalatların suda çözünürlüğü düşük, yağda çözünürlükleri yüksektir. Kansarojendir. Ftalatlar kararlı yapıda olup insan sağlığına en fazla zararı olan kimyasallar arasındadır.

Ftalat esterlerinden en çok yaygın olanlar;

DMP ( Dimethyl phthalate )
DEP ( Dimethyl phthalate )
DPhP ( Di (2-propylheptyl) phthalate )
DIBP ( Diisobutyl phthalate )
DİPP ( Diisopentylphthalate )
DMEP ( Bis(2-metoksietil) ftalat )
DnPP ( Di-n-pentyl phthalate )
DBP ( Dibutil ftalat )
DHCP ( Dicyclohexyl ftalat )
DIOP ( Diisooctyl phthalate )
DINP ( Diisononyl phthalate )
DNP ( Di-nonil ftalat )
DUP ( Diundecyl phthalate )
DBP ( Di-n-butyl phthalate )
DHP ( Di-n-Hexyl Phthalate )
DIHxP (Diisohexyl phthalate )
DIHpP ( Diisoheptyl phthalate)
DEHP ( Di(2-ethylhexyl) phtalate )
DNOP ( Di(n-octyl) phthalate )
DIDP ( Diisodecyl phthalate )
DAP ( Diallyl phthalate )
DPP ( Di-n-propyl phthalate )
BCP ( Butyl cyclohexyl phthalate )
DCP ( Dicyclohexyl phthalate )
BBP ( Buthyl benzyl phthalate )
DNHP ( Di-n-hexyl phthalate )
BDP ( Butyl decyl phthalate )
ODP ( n-Octyl n-decyl phthalate)
DIUP ( Diisoundecyl phthalate )
DITP ( Diisotridecyl phthalate )
DTDP ( Ditridecyl phthalate )

Ftalanların, farmastotik ilaçların plastik kaplanmasından, bağlayıcı, yağlayıcı, jelleştirici, emülsifiye edici, film oluşturucu, parlaklık verici, süspanse edici ve tutucu özelliğinden yararlanılarak endüstride plastik kaplarda, ayakkabılarda, oyuncaklarda, çantalarda, yer döşemelerinde, kaplamada, kan torbasında, eldivenlerde, yapıştırıcılarda, gıda ambalajlarında, ev eşyalarında ve vücut bakım ürünleri gibi bir çok alanda kullanılır. PVC’ lerin (Polivinilklorür) yapısı serttir. PVC ‘ ye esneklik kazandırmak ve plastiğe dönüştürmek için ftalat kullanılmaktadır. Bazı ürünlerde yüksek sıcaklığa karşı dayanıklılığını arttırmak içinde ftalat kullanılır.

İnsanlara ve canlılara bulaşması; solunum, ağız yolu (tükürük) ya da cilt teması ile olabilir. Diğer zararlı maddelerde olduğu gibi bu zararlı maddelerde ne kadar uzun süre temas eder ise o kadar etkili olur. Ayakkabılar deri ile temas ettiği için ve terlemeyle zararlı kimyasalların ayaklara geçmesine neden olmaktadır. Örneğin yakın zamanda yaşadığımız Aralık 2014 yılında zehirli ayakkabılar ortaya çıkmış ve aralarında ünlü isimlerinde olduğu birçok kişinin ayakları ayakkabılardan dolayı zehirlenmişti.

Aralık 1999 yılında Avrupa Komisyonu ve Ağustos 2008 yılında The Consumer Product Safety Improvement Act (CPSIA), insan sağlığına kronik ftalat maruziyeti etkisi nedeni ile ftalatlarda kısıtlama getirdi.

Ftalatlar en başta kanser olmak üzere, astım, endokrin (hormonal )bozukluklar ve obazite gibi bir çok insan sağlığına zararlı etkisi yapılan araştırmalar sonucu tespit edilmiştir.

Ftlatlar ile ilgili yapılan araştırmalar ve tespitler;

Avrupa Birliği komisyonu özellikle çocukların temas ettikleri ürünlerde ftalat esterleri için maksimum %0.1 sınırı ile tanımlanmıştır. İlgili ftalat esterleri; DEHP (Dietilhexil ftalat), DBP (Dibutyl ftalat), BBP (Benzil butyl ftalat), DINP (Di-izononil ftalat), DIDP(Di-izodesil ftalat) ve DnOP (di-n-oktil ftalat).

Yönetmelik gereğince bu ftalatlar maksimum %0.1 sınırı ile tanımlanmıştır. Daha yüksek konsantrasyonlarda sayılan ftalat içerikli ürünler piyasaya arz edilemez.

2002 yılında yayınlanan Avrupa Birliğinin hormonal (endokrin) bozucular ile ilgili raporunda çevre ve insan sağlığına zararlı kimyasal maddeler içinde ftalatlarda yer almıştır. Aynı zamanda bazı ftalatların bioakümülatif özellikte oldukları için sudaki canlıların yapılarında biriktikleri ve araştırmalara göre BBP’ nin akuatik organizmalar için toksik etkisi ve uzun dönem içinde çevreye zararlı olduğu tespit edilmiştir. BBP nin balıkta hormonal (endokrin) bozucu etkisi olduğunu göstermiştir.

11-15 yaş arası 40 pubertal jinekomasti (erkeklerde benign seyirli meme büyümesi) hastasıyla yapılan bir araştırmada; DEHP gibi bazı ftalatların jinekomasti hastalarında, sağlıklı bireylere göre daha fazla olduğu tespit edilmiştir. Diğer bir araştırmaya göre DEHP in özelikle çocuklarda astıma yol açtığı gözlenmiştir.

NHANES (National Health and Nutrition Examination Survey)’ in yaptığı araştırmada ise çeşitli deney gruplarından rasgele seçilen kişilerin ürelerinde ftalata rastlanmıştır. Araştırmada 6-11 yaş grubu çocukların yetişkenlere göre daha fazla üre tespit edilmiştir.

IARC ( Interntion Agency for Research on Cancer – Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı) araştırmalarının sonucuna göre bazı ftalatlar hayvanlarda kansere yol açarken, en çok bilinen ve gözlemlenen DEHP ftalatı, insanlarda kansere yol açtığını tespit etmişitir.

Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Kimya Bölümünden Prof. Dr. Şana Sungur ve arkadaşlarından bahsetmezsek olmaz tabi. Sayın Sungur ve arkadaşları TUBİTAK desteği ile “Plastik Ambalajlardan Sıvı Gıdalara Geçen Ftalatların Belirlenmesi, Obezite ve Derecesi ile İlişkisinin İncelenmesi” projesiyle incelemeye almışlar. Bunun üzerine plastik maddelerde kullanılan ftalatın obaziteyi tetiklediğini tespit edip. İncelemeleri sonucunda plastik şişelere konulan zeytinyağında bulunan ftalat oranının belirlenen sınırların çok üzerinde olduğunu gözlemlendiğini, Ftalatın yüksek çıktığı bir diğer durum ise son kullanma tarihi yaklaşan ürünlerin olduğuna dikkat çekerek bu ürünlerin plastikle çok uzun süre temas halinde olması ftalat oranını arttırdığını ve plastik kapta ne kadar uzun durursa ftalat geçme oranı da o kadar yükseldiğini tespit etmiştir.

Ftalatın şampuanlar üzerinden etkisini incelediğimizde Biomen Trikoloji Laboratuvarları Uzmanı Prof. Dr. Murat Türkoğlu özellikle şampuan şişelerinde bulunan ftalatın, kozmetik ürünlerde ambalajdan ürüne, üründen de tüketiciye geçtiğini tespit etmiştir. Ftalatlar bu tarz kozmatik plastik kutuların içinde kolaylıkla çözüleceğinden kullanılan üründen önce sürülen deriye sonra da emilerek kana karışacağını belirtmiştir.

Limiti aşan Ftalat içerikli ürünlerden korunmak için insan ve çevre sağılını etkileyebilcek ftalat ve diğer zararlı kimyasalların oran hesaplandığı için ürünlerin örnek olarak ayakkabı, çanta, oyuncak, ambalaj malzemeleri gibi satın almayı düşündüğünüz ürünlerin standartlara uygun kaliteli ve sertifikalı olmasına dikkat etmelisiniz.

Sağlıklı ve kaliteli yaşam dileği ile…

KAYNAKLAR

REACH, (Registration, Evaulation, Authorisation and Restriction of Chemicals), Candidate List.

Bradbury, J.; (1996) “UK panicsoverphthalatesin babymilkformulae”.

Staples, C.A., ed. Phthalate Esters – The Handbook of Environmental Chemistry. New York: Springer, 2003.

The US Consumer Product Safety Commission (CPSC)

U.S. Congress Enacted The Consumer Product Safety Improvement Act – (CPSIA 2008)

EN 14372, Chıld Use And Care Articles – Cutlery And Feedind Utensils – Safety Requirements And Tests.